فتح القدیر (کتاب)«فتح القدیر الجامع بین فنی الروایة و الدرایة من علم التفسیر» تالیف محمد بن على شوكانى ،تفسیر کامل قرآن به زبان عربی می‌باشد که به روش روایی و اجتهادی (درایی) پرداخته و در نوع خود کم نظیر است. ۱ - انگیزه نگارششوکانی در مقدمه خود در تبیین انگیزه تالیف تفسیر متذکر می‌شود که، چون تفسیر جایگاه بالایی دارد و در بین علوم مختلف ممتاز است، و نیز مفسرین غالبا به دو گروه تقسیم شده‌اند، عده‌ای فقط روایت را در نظر گرفته و از بحثهای دیگر اجتناب کرده‌اند، عده‌ای نیز فقط بحثهای آلی مانند لغت، معانی، بیان و... را مطرح نموده، روایات تفسیری پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و صحابه و تابعین را مد نظر نداشته‌اند. که هر کدام از این دو گروه، کاری ناقص انجام داده‌اند، بنا به ضرورت جمع بین این دو شیوه، تصمیم گرفتم تفسیری تالیف نمایم. ۲ - روش تفسیریدر توضیح روش خود می‌نویسد: «من در تفسیر چند امر را انجام داده‌ام: ۱- ترجیح بین تفاسیر متعارض. ۲- بیان معانی لغوی، اعرابی و بیانی. ۳- نقل روایات تفسیری از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، صحابه، تابعین، تابعین آنها و مفسرین معتبر». ایشان ادامه می‌دهند که: «برخی روایات ضعیف را بدو دلیل آورده‌ام الف) قرینه مقایسه بر تقویت آن وجود داشته باشد. ب) موافق معنای عربی باشد.» ایشان معتقد است تفسیر «درالمنثور» سیوطی مشتمل بر غالب روایاتی است که در تفاسیر گذشتگان موجود است. که شامل روایات تفسیری پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم تفسیر صحابه و تابعین پس از آنهاست. شوکانی با حذف تکرارها و اتحادهای لفظی (که با «مثله» او «نحوه» مشخص شده است) مقداری روایت از آنچه در تفاسیر علماء روایت یافته یا در تصحیح، تحسین، تضعیف و جمع و ترجیح به آن رسیده، به آن اضافه کرده است. برخی اسانید روایت را به خاطر وجود آنها در کتب و منابع تفسیری مانند طبری، سیوطی، ا بن کثیر، قرطبی و... حذف نموده و در این باب خواننده را به منبع اصلی رجوع می‌دهد. تسلط شوکانی بر علوم مختلف مانند لغت، نحو، صرف، بلاغت، اصول فقه، توحید، اسباب النزول، قصص، ناسخ و منسوخ، احادیث نبوی و فقه، از او مفسری توانا ساخته و سبب شده جمع او بین روایت و درایت در تفسیر بر- محمد بن یحیی بن بهران که قبل از او چنین کاری را تجربه کرده است، بهتر و مفیدتر و بسیطتر انجام گیرد. ایشان در مقدمه خود اشاره‌ای به فضل قرآن، فواید معرفت به احکام آن، و آشنایی با مکی و مدنی، دارد. ۳ - پردازش مطالبشیوه شوکانی چنین است که در آغاز آیات را ذکر می‌کند و تفسیری معقول از آن ارائه می‌دهد، آنگاه به روایات تفسیری گذشتگان می‌پردازد. به تناسب بین آیات عنایت ندارد و آن را بی فایده دانسته، تکلفی دور از انصاف بر اساس رای شخصی، محسوب می‌کند. ذیل آیات ۴۰ تا ۴۲ بقره. اعتماد وی در لغت بیشتر به مبرد، ابو عبیده و فراء است. کمتر به اختلاف قرائت‌ها اشاره می‌کند و در حد لزوم به آنها می‌پردازد. ذیل آیات احکام اختلاف آرای فقهی مذاهب را با ذکر دلایلشان یادآور می‌شود و با آزادی نظر کامل و استنباط شخصی درباره آنها به داوری می‌نشیند. اهتمام شوکانی بیشتر به نحاس، ابن عطیه دمشقی، ابن عطیه اندلسی، قرطبی زمخشری و سیوطی بوده است. ۳.۱ - تعصب در عقایدتفسیر شوکانی بسیار متاثر از آرای اعتقادی اوست. چنانکه در هر کجا مناسبتی یافته به نکوهش تقلید و مقلدان پرداخته و معتقد است مقلدان با تقلید از دیگران، کتاب خدا و سنت رسولش را ترک می‌کنند. مانند ذیل آیه ۱۷۰ سوره بقره. خصوصا ذیل آیه ۳۱ سوره توبه و آیه ۲۸ سوره اعراف. شوکانی در تفسیر خود با «توسل» به انبیاء و اولیاء سخت به معارضه بر می‌خیزد و معتقد است که چنین توسلی روا نیست مانند آیه ۴۹ سوره یونس و از آن روی که در عقیده، سلفی است، متشابهات قرآن را بر ظاهر حمل می‌کند و به تاویل و توجیه نمی‌پردازد و با معتزله سخت مخالف است که با عنایت به مباحث پیش گفته با داشتن چنین عقایدی از مذهب زیدیه بسیار فاصله می‌گیرد. مانند « رؤیت خداوند در قیامت» ذیل آیه ۵۵ سوره بقره،. و نیز در مورد حیات شهدا ذیل آیه ۱۶۹ سوره آل عمران و آیه ۲۵۵ سوره بقره در معنای کرسی . ۳.۲ - بیان فضیلت و وجه تسمیه سوردر ابتدای هر سوره نیز پس از ذکر نام آن به وجه تسمیه اسامی سوره می‌پردازد، سپس بحث مکی و مدنی بودن آن را با استدلال بر هر دیدگاه متعرض گشته، اسباب نزول آن را بیان می‌دارد. فضل سوره‌ها را با نقل روایاتی از نجاری، احمد، ابو داود و نسایی بازگو می‌کند. ایشان در برخی موارد بعد از نقل روایت به تحلیل آن پرداخته از تفاسیری نظیر طبری مطالبی نقل می‌نماید. ۳.۳ - دقت در اسناد روایتدر اسناد روایت نیز دقت داشته معمولا به ضعف یا حسن سند، اشاره دارد. در قرائت نیز سعی دارد، ریشه قرائت را که به کدام لغت است، بازگو کند. مانند ج۱ ص۲۸ آیه «اهدنا الصراط المستقیم». در بحثهای فقهی ذیل آیات الاحکام ، معمولا ناسخ و منسوخ آنها را نیز مشخص می‌کند. مانند ذیل آیه ۲۴۰ تا ۲۴۲ سوره بقره. ۳.۴ - بیان فضائل اهل بیتشوکانی از آنجایی که شیعه زیدی است، از کنار آیاتی که در شان حضرت علی «علیه السلام» نازل شده براحتی نمی‌گذرد و نسبت به روایاتی که آن آیات را در شان حضرت تفسیر می‌کند، روش کتمان را پیش نمی‌گیرد و با اینکه در تفسیر برخی آیات به شکل عام معنا می‌کند اما با ذکر روایت، مراد اصلی آیه را تبیین می‌نماید. مانند آیه ۵۵ و ۶۷ سوره مائده. البته در [۵]
التفسیر و المفسرون، ذهبی ج۲ ص۲۸۸،
این امر را در نقد شوکانی ذکر می‌کند، اما غافل از اینکه شوکانی خود علت نقل چنین روایاتی را (بر فرض قبول کلام ذهبی) بیان می‌دارد. شوکانی در برخی مسائل نیز رایی مستقل از اهل سنت و معتزله بیان می‌دارد و بیش تر می‌نمایاند که با آزادی فکری، آراء خود را انتخاب نموده است. مانند بحث «خلق قرآن» ذیل آیه ۲ سوره انبیاء. ۴ - نسخه شناسیاین تفسیر بارها در قاهره و بیروت به چاپ رسیده است، از جمله در سال ۱۳۴۹ ق در قاهره با ۵ مجلد از طرف چاپخانه مصطفی حلبی بابی، در بیروت توسط دار المعرفة، دار احیاء التراث العربی به شیوه افست تجدید چاپ شده است. چاپ دیگری در قاهره ، توسط دار الحدیث به سال ۱۴۱۳ ق در ۶ جلد در قطع وزیری با تصحیح و استخراج احادیث و تهیه فهرست به اهتمام ابو حفص سید بن ابراهیم انجام گرفته است. نسخه حاضر توسط دار ابن کثیر و دار الکلم الطیب به شکل مشترک در بیروت و دمشق در ۶ مجلد (۵ مجلد آن تفسیر و یک جلد فهرستهای گوناگون)، چاپ اول خود را در سال ۱۴۱۴ ه، ۱۹۹۴ م در قطع وزیری، عرضه نموده است. تحقیق این نسخه توسط دفتر تحقیق علمی دار ابن کثیر و دار الکلم الطیب انجام گرفته است. مقدمه تحقیق شامل شرح حال مفسر، کتب و تالیفات وی و بیان روش تفسیری اوست. مؤلف نیز ضمن مقدمه‌ای روش خود را ضمن بیان فضل قرآن و تفسیر و شیوه‌های مفسرین، توضیح داده است. پاورقی این نسخه محدود به آدرس آیات و معنای برخی کلمات مشکل است. فهرست مطالب به ترتیب تفسیر آیات در پایان هر جلد راهنمای محققین می‌باشد. ۵ - معرفی منابعبرخی تحقیقات انجام شده درباره شوکانی و تفسیرش عبارتند از: ۱- الامام الشوکانی مفسرا، دکتر محمد الغماری ۲- الامام الشوکانی و ایراده للقراءات فی تفسیره، احمد عبدالله المقری ۳- فهارس فتح القدیر، ابو حفص سید بن ابراهیم بن صادق ۶ - پانویس
۷ - منبعنرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |